Ο κόσμος των πνευμάτων

Οι φυλές που ζούσαν – και εν μέρει ζουν ακόμη – σε πολύ απλές πρωτόγονες συνθήκες, είχαν και έχουν σαφώς μία πολύ έντονη σχέση με τη φύση. Τα πάντα μέσα στη φύση έχουν στα μάτια τους ψυχή, όλα τα φαινόμενα και τα γεγονότα κινούνται από φιλικά ή εχθρικά πνεύματα. Η στειρότητα λ.χ., η αρρώστια, ένας λιμός ή οι φυσικές καταστροφές, όπως σεισμοί, πυρκαγιές και πλημμύρες είναι έργο κακόβουλων πνευμάτων. Καθώς αισθάνονται ότι υπάρχουν αόρατες δυνάμεις ανώτερες από τους ίδιους, οι πρωτόγονοι λαοί από πολύ νωρίς αναπτύσσουν κανόνες θρησκευτικής συμπεριφοράς και μεθόδους επικοινωνίας με αυτές. Ένα τέτοιο θρησκευτικό σύστημα χαρακτηρίζεται από την πίστη στα πνεύματα, τη δεισιδαιμονία και τη μαγεία. Επειδή βιώνουν πολύ έντονα δε την εξάρτησή τους από τις αόρατες δυνάμεις, γι’ αυτό αναπτύσσουν ένα πολύ πλούσιο θρησκευτικό συναίσθημα και βίο.

Επί πολλούς αιώνες οι «πολιτισμένοι» Δυτικοί υποτιμούσαν τις παραδοσιακές φυλετικές θρησκείες επειδή δεν έχουν οργανωμένες εκκλησιαστικές δομές, ομολογία πίστης, ιερά κείμενα κ.λπ. Όμως οι επιτόπιες έρευνες ανθρωπολόγων, εθνολόγων και ιεραποστόλων κατέδειξαν τη ζωντανή θρησκευτικότητα των λαών αυτών, παρ’ όλο που η θρησκευτική τους παράδοση μεταφέρεται μόνο προφορικά από γενιά σε γενιά. Συνήθως οι αρχαϊκές θρησκείες που είναι παλιότερες από τις μεγάλες παγκόσμιες θρησκείες χαρακτηρίζονται πρωτόγονες. Οι πρωτόγονες ή φυλετικές θρησκείες περιορίζονται ως επί το πλείστον σε μία φυλή, σε έναν λαό ή ακόμη και σε ένα χωριό μόνο. Ωστόσο έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους, όπως και κοινά χαρακτηριστικά με τις περισσότερες μεγάλες θρησκείες, αν και δεν ενδιαφέρονται να προσηλυτίσουν άλλους στην πίστη τους.

Οι λαοί των παραδοσιακών φυλετικών θρησκευμάτων πιστεύουν σε έναν αόρατο κόσμο που κατοικείται από οντότητες που είναι ισχυρότερες από τους ίδιους. Οι οντότητες αυτές συμμετείχαν στη δημιουργία του σύμπαντος και δίδαξαν τη φωτιά, το κυνήγι, το ψάρεμα, την κατασκευή εργαλείων και κατοικίας στους πρώτους ανθρώπους. Έτσι πίσω από όλα τα πράγματα και τα φυσικά φαινόμενα κρύβεται η δύναμη των πνευμάτων. Σε όλες τις ανιμιστικές θρησκείες, όπου υπάρχει η πίστη ότι όλο το σύμπαν εμψυχώνεται από πνεύματα που επεμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων, ο άνθρωπος είναι έρμαιο στα χέρια των διάφορων πνευμάτων. Αυτά που είναι φιλικά διακείμενα μπορεί να τα ευχαριστήσει με προσευχές, τελετές και θυσίες. Άλλα που είναι κακότροπα ή δαιμονικά χρειάζονται ειδικές τελετουργίες για να εξευμενιστούν ή για να μην τον βλάψουν.

Σε ορισμένα φυσικά θρησκεύματα συναντώνται επίσης θεότητες, που συνήθως είναι ισχυρότερες από τα άλλα πνεύματα, και κυβερνούν συγκεκριμένους τομείς όπως το κυνήγι, η συγκομιδή, η επεξεργασία των μετάλων κ.ο.κ. Καμιά φορά μάλιστα διαθέτουν δικούς τους βωμούς ή ναούς με ειδικό ιερατείο.

Πολλές πρωτόγονες θρησκείες αναγνωρίζουν επίσης ένα Υπέρτατο Πνεύμα που συχνά θεωρείται ότι είναι ο θεός όλων των ανθρώπων και ο δημιουργός του κόσμου. Οι ενάρετοι άνθρωποι μπορούν να επικοινωνήσουν μαζί του, αλλά μόνο έμμεσα, με τη μεσολάβηση πνευματικών οντοτήτων. Μερικοί λαοί πιστεύουν ότι είναι πολύ απόμακρος για να έρθει σε επαφή με τους μικρούς ανθρώπους και άλλοι πάλι ότι απομακρύνθηκε επειδή δεν τον υπάκουαν. Για τους ερευνητές δεν ήταν πάντα εύκολο να πληροφορηθούν γι’ αυτόν, επειδή δεν υπάρχει μία οργανωμένη θεσμική λατρεία γύρω από το πρόσωπό του.

Εκτός από τα παραπάνω πνεύματα, σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης τα πνεύματα των προγόνων. Καθώς επιβιώνουν μετά το θάνατο, είτε στοιχειώνουν τους απογόνους τους, είτε – κυρίως – τους βοηθούν. Για τούτον το λόγο είναι αναγκαίο να έχει κανείς καλές σχέσεις μαζί τους για να εξασφαλίζει την ευμένειά τους και τη μεσολάβησή τους προς τα ανώτερα πνεύματα. Η προγοναλατρία φθάνει μερικές φορές στο σημείο να λατρεύουν τους προγόνους σαν θεούς.

Η επικοινωνία με τον κόσμο των πνευμάτων γίνεται μέσω των τελετουργιών, μέσω της έκστασης που επιτυγχάνεται με διάφορες μεθόδους και μέσω οραμάτων ή ονείρων.

Οι τελετουργίες κάθε μορφής συνιστούν τον κεντρικό άξονα της θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής καθότι αποβλέπουν στη λύση όλων των ειδών των προβλημάτων. Κατά κύριο λόγο οι μετέχοντες πιστεύουν ότι με τη συμμετοχή τους στα περίπλοκα τελετουργικά τυπικά εφοδιάζονται με θεϊκές δυνάμεις και καινούρια ζωή. Γι’ αυτό η πιο σημαντική τελετή γίνεται την αρχή του νέου έτους, όπου ο παλιός κόσμος αντικαθίσταται από έναν καινούριο.

Εκτός αυτού υπάρχουν τελετές που εγκαινιάζουν κάθε νέα εποχή του έτους, ή μια νέα φάση της ζωής όπως είναι η γέννηση ή ο θάνατος. Επίσης με τελετουργίες επιδιώκεται η επιβίωση και η συνοχή της κοινότητας, καθώς μεταξύ άλλων έχουν αντικείμενο τη γονιμότητα της φύσης και των γυναικών, τη νίκη στον πόλεμο την ευνοϊκή έκβαση ενός ταξιδιού κ.ο.κ. Με ειδικά τελετουργικά δρώμενα οι φυλές αρχίζουν κοινές επιχειρήσεις όπως π.χ. στην Ωκεανία (προ του εκχριστιανισμού τους) το κυνήγι των κεφαλών, ο καννιβαλισμός, ο στραγγαλισμός των γυναικών που χήρευσαν και άλλα τυπικά έθιμα .

Ο κεντρικός άξονας στις τελετουργίες συνίσταται σε προσευχές και θυσίες. Πολλές φορές η επικοινωνία με τον αόρατο κόσμο βασίζεται σε πανάρχαιους μύθους που καθορίζουν λεπτομερώς με ποιους τρόπους πρέπει να γίνεται η λατρεία. Στους μύθους αυτούς πνεύματα και θεοί παίρνουν τη μορφή ανθρώπων, ζώων ή αντικειμένων και έτσι μπορεί κανείς να τα λατρέψει ή να τους αποσπάσει μία συμβουλή ή έναν χρησμό.

Έτσι όπως σε όλες τις θρησκείες, η λατρεία και η προσευχή είναι δυνατόν να μαρτυρούν βαθιά θρησκευτικότητα, αλλά μπορεί επίσης να επιδιώκουν εγωιστικά οφέλη. Στις περισσότερες παραδοσιακές θρησκείες υπάρχουν ακριβείς κανόνες για το ποιες θυσίες πρέπει να γίνουν και πώς για να εξευμενιστούν ή για να «εξαγοραστούν» οι θεοί.

Τον κύριο ρόλο στις τελετουργίες τον παίζει ο σαμάνος ως τελετάρχης μάγος- θεραπευτής, μάντης, χειριστής των πνευμάτων και ψυχοπομπός.

Ο σαμανισμός

Σαμανισμός είναι μία μαγική πρακτική κατά την οποία ένας χαρισματικός άνθρωπος, ο σαμάνος, πέφτει σε έκσταση και συνδέεται με άυλα όντα, προκειμένου να υπηρετήσει το καλό της κοινότητάς του ή κάποιου μέλους της.

Ο όρος σαμάνος προέρχεται από τη διάλεκτο των Τουνγκούζιων της Σιβηρίας και σημαίνει: άνθρωπος που επηρεάζεται από τα πνεύματα. Για τους Τουνγκούζιους ο σαμάνος επιτελεί ένα θρησκευτικό λειτούργημα καθόσον επικαλείται τα πνεύματα, με τα οποία έχει μία ιδιαίτερη σχέση, για να εξασφαλίσει τη βοήθειά τους σε περιπτώσεις ανάγκης της ομάδας.

Ο σαμανισμός αποτελούσε και εν μέρει αποτελεί ακόμη το εντυπωσιακότερο, επαναλαμβανόμενο πολιτισμικό μοτίβο το οποίο συναντάται σε όλες τις αυτόχθονες, φυλετικές και παραδοσιακές θρησκείες σε Αφρική και Ωκεανία, Σιβηρία και ανατολική Ασία, νότια, κεντρική και βόρεια Αμερική, από την Αλάσκα ως τη Γη του Πυρός. Αλλά και σε αρκετές χώρες της Ευρώπης ήταν παρών υπό κάποια μορφή μέχρι και το μεσαίωνα.

Πολλές θρησκευτικές πρακτικές σε ολόκληρο τον κόσμο – σε αρχαία Ευρώπη, Αφρική κ.ά. – μπορούν να συγκαταλεχθούν στον κύκλο του σαμανισμού με την ευρύτερη έννοια, όπως ήταν π.χ. οι περιπλανώμενοι μάντεις-θεραπευτές της ελληνικής αρχαιότητας. Επίσης ο Απόλλωνας φέρει ευδιάκριτα ίχνη του σαμανισμού των Ινδοευρωπαίων (Θρησκειολογικό Λεξικό)

Σε όλες τις σαμανικές κουλτούρες ο σαμάνος είναι εξίσου κοινωνός τούτου του κόσμου όπως και του κόσμου των ψυχών και των πνευμάτων, αφού οι δύο κόσμοι αλληλοδιαπλέκονται και επικοινωνούν αμφίδρομα. Το ιερό δεν διαχωρίζεται από το κοσμικό, αφού η ζωή όλη είναι ιερή και ενιαία. Οι δυνάμεις του αόρατου κόσμου καθορίζουν τα τεκταινόμενα στη Γη, καθώς η επιρροή τους υπερβαίνει τα ρευστά όρια μεταξύ των δύο κόσμων.

Στις παραδοσιακές κοινωνίες το πρωταρχικό μέλημα ήταν η επιβίωση των μελών τους. Για τούτον το λόγο χρειάζονταν ασφαλείς, ικανοποιητικές πηγές διατροφής, καθώς και τις γνώσεις του πώς να τις εξασφαλίσουν. Εξίσου βασικές προϋποθέσεις ήταν η εξασφάλιση της υγείας καθώς και αρκετών υγιών απογόνων. Ο γάμος είχε αποκλειστικό σκοπό την τεκνοποΐα και όποιος δεν είχε σύντροφο ή δεν έκανε παιδιά θεωρείτο άρρωστος ή τιμωρημένος από τα υπερκόσμια πνεύματα για κάποιο αμάρτημα ή παράβαση ενός ταμπού. Ως τιμωρία από τον αόρατο κόσμο θεωρείτο επίσης ο θάνατος των παιδιών.

Σε γενικές γραμμές, κάθε ασθένεια, ατύχημα ή συμφορά αποτελούσε μία μορφή τιμωρίας που έστελναν οι θεοί, τα πνεύματα ή και οι πρόγονοι. Η παράβαση ενός ταμπού ή άλλων κανόνων της θρησκευτικής ζωής, όπως π.χ. οι επιβεβλημένες θυσίες, η ασέβεια προς τις ανώτερες δυνάμεις ή προς τους προγόνους και την παράδοση, ισοδυναμούσαν με απόπειρα ανατροπής της ιερής τάξης του σύμπαντος. Η τιμωρία που ακολουθούσε ήταν ανάλογη με τη βαρύτητα του ανομήματος. Φερ’ειπείν η τιμωρία μπορούσε να είναι ένα ατύχημα στο κυνήγι ή η κατοχή από ένα κακό πνεύμα, αλλά και η στειρότητα. Μία άλλη μορφή τιμωρίας ήταν το «κακό μάτι» ή ακόμη χειρότερα, τα μάγια από κάποιον κακόβουλο εχθρό.

Οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι πάντως ήταν αυτοί που απειλούσαν την ψυχή. Η ψυχή μπορούσε να χαθεί μέσα στο όνειρό της και να μην βρίσκει το δρόμο της επιστροφής στο σώμα της ή ακόμη χειρότερα να την καταλάβει ένα κακό πνεύμα εντός ή εκτός του ύπνου. Συν τοις άλλοις η ψυχή μπορούσε να ξεφύγει από το σώμα λόγω ενός σοκ, ενός τρόμου ή μιας φιλονικίας όπου ο άνθρωπος ερχόταν εκτός εαυτού. Τέτοιες εξωσωματικές περιπέτειες της ψυχής είχαν ως αποτέλεσμα την κατοχή από πνεύματα, παραισθήσεις, λιποθυμικές κρίσεις, τυφλή περιπλάνηση σε άλλους κόσμους, ψυχώσεις, παράνοια, ακόμη και το θάνατο.

* * *

Υπεύθυνοι θεωρούνταν επίσης οι άνθρωποι για τις φυσικές καταστροφές που έπλητταν όλη τη φυλή, όπως ξηρασία, πλημμύρες, σιτοδεία, θεομηνίες κ.ο.κ. Λόγου χάριν, όταν οι κυνηγοί δεν σέβονταν τους κανόνες του κυνηγιού, οι αγέλες των θηραμάτων μετανάστευαν σε άλλον τόπο. Μία θύελλα με χαλάζι ή ένας σεισμός ήταν απότοκο της παράβασης ενός βασικού ταμπού, όπως π.χ. της αιμομιξίας .

Η ιδιαίτερη σημασία της σχέσης μεταξύ κυνηγών και θηραμάτων δεν οφειλόταν μόνο στη διατροφική εξάρτηση των πρώτων από τα δεύτερα. Εκτός αυτού, ήταν βασική πεποίθηση πως άνθρωποι και ζώα είχαν κοινή καταγωγή και άρα ήταν αδέλφια. Σύμφωνα με τους μύθους στους πανάρχαιους χρόνους, πριν παγιωθεί οριστικά η τάξη στη δημιουργία, τα όντα είχαν τη δυνατότητα να αλλάζουν συνεχώς φύση και να παρουσιάζονται κατά βούληση πότε ως ζώα και πότε ως άνθρωποι. Αλλά και μετά την παγίωση της συμπαντικής τάξης οι ψυχές μπορούσαν να επιλέγουν όποτε ήθελαν ένα περίβλημα ζώου ή ανθρώπου, αφού και οι δύο είναι αδέλφια. Από αυτήν τη «συγγενική» σχέση προκύπτει η υποχρέωση της αλληλοβοήθειας και του αλληλοσεβασμού μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Γι’ αυτόν το λόγο σε πολλές τέτοιες κοινωνίες οι κυνηγοί συνήθιζαν να ζητούν συγγνώμη από το σκοτωμένο θήραμα, να τελούν εξιλαστήριες τελετουργίες συμφιλίωσης με την ψυχή του, ακόμη και να ενταφιάζουν το σκελετό του, προκειμένου να μπορεί να ενσαρκωθεί και πάλι. Εθνολόγοι έχουν παρατηρήσει πως δεν επρόκειτο απλώς για έθιμα, αλλά ότι η θανάτωση των ζώων πραγματικά βάραινε τη συνείδηση των ανθρώπων.

Υπήρχε μονίμως ο φόβος ότι τα πνεύματα-προστάτες των ζώων (καμιά φορά και των φυτών) θα τιμωρούσαν τους ασεβείς με ατυχήματα και αρρώστιες. Γι’ αυτό οι κυνηγοί προσπαθούσαν επιμελώς να τηρούν έναν κώδικα τιμής π.χ. να μην σκοτώνουν ζώα που κυοφορούσαν ή να τα αφήνουν να αναπαραχθούν με ησυχία. Παράλληλα, με θυσίες και προσευχές επιδίωκαν να εξασφαλίσουν την ευμένεια των προστατευτικών πνευμάτων. Εκείνα σε ανταμοιβή φρόντιζαν για την επανενσάρκωση των ζώων και έστελναν στους κυνηγούς τα θηράματα που τους αναλογούσαν.

Όποτε όμως διαταρασσόταν η σχέση με αυτά ή οποιαδήποτε άλλα πνεύματα, χρειαζόταν ένας μεσολαβητής ανάμεσα στους δύο κόσμους κι αυτός ήταν ο σαμάνος. Ο σαμάνος είχε την ικανότητα πέφτοντας σε έκσταση να στέλνει κατά βούληση την ψυχή του σε «ταξίδι» στον άλλον κόσμο και έτσι να ανακαλύπτει τα αόρατα για τους υπόλοιπους μυστικά του.

Ως μεσολαβητής μεταξύ του εμπειρικού και του αόρατου κόσμου ο σαμάνος έπρεπε να συγκεντρώνει πολλά χαρίσματα. Το πρωταρχικό του καθήκον ήταν η θεραπεία, που γινόταν καθ’ υπόδειξη των καθοδηγητικών του πνευμάτων. Για τη θεραπεία χρησιμοποιούνταν διάφορες πρακτικές και μέσα που ποίκιλαν από τόπο σε τόπο. Έτσι οι σαμάνοι ήταν οι πρώτοι που έκαναν χρήση κινίνης, μορφίνης, κόκας και άλλων φαρμακευτικών βοτάνων. Όμως δεν θεράπευαν μόνο σωματικές παθήσεις αλλά και ψυχικές, που όπως πίστευαν οφείλονταν σε κάποιο αμάρτημα του πάσχοντος.

Προκειμένου να εξακριβώσει την αιτία της οποιασδήποτε πάθησης, ο σαμάνος έπεφτε σε έκσταση και έτσι έστελνε την ψυχή του ή κάποιο πνεύμα-βοηθό στα άλλα βασίλεια για να ανακαλύψει ποιος την είχε στείλει και γιατί.

Εάν η «διάγνωση» έδειχνε ότι είχε εισχωρήσει κάποια ξένη ύλη στο σώμα του ασθενούς, ο σαμάνος ακουμπούσε τα χείλια του στο ενδεδειγμένο σημείο και χωρίς να ανοίξει το δέρμα, ρουφούσε το νοσογόνο στοιχείο. Κατόπιν παρουσίαζε στην ομήγυρη το εύρημά του που μπορούσε να είναι ένα αγκάθι, ένα πετραδάκι, ένα έντομο ή σκουλήκι κ.λπ. Εάν η αιτία της πάθησης ήταν η κατοχή από ένα ξένο πνεύμα, ο σαμάνος προέβαινε σε τελετουργικό εξορκισμό. Προκειμένου να εξορκίσει το ξένο πνεύμα είτε έκανε εκκωφαντικό θόρυβο για να το τρομάξει, είτε έστελνε τα βοηθητικά του πνεύματα να το εκδιώξουν .

Όπως προαναφέρθηκε, ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την ψυχή που βρισκόταν σε εξωσωματικό ταξίδι, π.χ. στο όνειρό της ή λόγω σοκ, ήταν να χαθεί σε μία άλλη σφαίρα ή να αιχμαλωτιστεί από έναν κακό μάγο ή κακό πνεύμα. Το χαρακτηριστικό σύμπτωμα ήταν ότι ο ασθενής έχανε τις αισθήσεις του ή έδινε την εντύπωση ανισόρροπου. Σε μια τέτοια δύσκολη περίπτωση συνήθως τον κύριο ρόλο αναλάμβαναν τα βοηθητικά πνεύματα που διεξήγαν την έρευνα και τη μάχη με τον απαγωγέα.

Γενικά, ο σαμάνος βρισκόταν συχνά σε επαφή με τους πνευματικούς βοηθούς του, είτε στο όνειρό του είτε σε έκσταση, για να πάρει οδηγίες, συμβουλές και προβλέψεις για το μέλλον. Έτσι φερ’ ειπείν σε περίπτωση πολέμου, αποσπούσε πληροφορίες για την ισχύ κα τη στρατηγική του εχθρού. Επίσης με τη βοήθειά τους μπορούσε να μαντέψει αν θα ήταν βαρύς ο χειμώνας ή όχι και άρα να συμβουλέψει πόσες προμήθειες έπρεπε να αποθηκευτούν. Εκτός αυτού με την ιδιότητα του μάντη ήταν ικανός να οιωνοσκοπήσει, δηλαδή να ερμηνεύσει τους οιωνούς για τη θέληση των θεών. Μεταξύ άλλων έπαιζε το ρόλο του ψυχοερευνητή για χαμένα ή κλεμμένα αντικείμενα, ώστε να επιστρέψουν στον κάτοχό τους. Καθήκον του ήταν επίσης να ξεσκεπάζει τους κλέφτες ή όποιους έκαναν μαύρη μαγεία.

Γενικά οι σαμάνοι αναλάμβαναν να προφυλάξουν την κοινότητά τους από τα κακά πνεύματα και να τα εκδιώξουν. Για τούτον το λόγο π.χ. λιβάνιζαν και εξάγνιζαν τελετουργικά κάθε νέο τόπο εγκατάστασης ή κατοικία.

Συν τοις άλλοις αποτελούσαν ζωντανούς ονειροκρίτες για όλη τη φυλή, και επιπλέον έκαναν πρόγνωση για τους ψαράδες, αν θα ήταν καλή η ψαριά και για τους καλλιεργητές, αν θα είχαν καλή σοδειά.

Σε πολλές κοινωνίες, ιδίως αγροτικές, όπως σε Ινδονησία, νοτιοανατολική Ασία, Θιβέτ και νότια Αμερική, οι σαμάνοι είχαν (και έχουν) επίσης καθήκοντα ιερέα. Έπρεπε να φροντίζουν τα ιερά, να οργανώνουν τις γιορτές, τις θυσίες και τις ιεροτελεστίες. Οι ιεροτελεστίες αφορούσαν κάθε πτυχή της κοινής και οικογενειακής ζωής, από τη γέννηση ως το θάνατο.

Στην τελευταία περίπτωση οι σαμάνοι δεν ήταν απλώς οι τελετάρχες της κηδείας αλλά και οι ψυχοπομποί. Το δεύτερο ήταν απαραίτητο επειδή υπήρχε ο φόβος ότι η ψυχή του αποθανόντος πιθανόν να έχανε το δρόμο της στο βασίλειο των νεκρών και να μην έβρισκε τους προγόνους της. Τότε στην απόγνωσή της θα μπορούσε να εκδικηθεί ξεσπώντας πάνω στους ζωντανούς συγγενείς ή ομοφύλους της.

Με λίγα λόγια ο σαμάνος είχε αποστολή να φροντίζει για την υγεία, την ακεραιότητα και την επιβίωση (επίγεια και μεταθανάτια) των ψυχών της φυλής του.

Οι θεμελιώδεις αντιλήψεις του σαμανισμού

Ο κόσμος για το σαμανισμό χωρίζεται σε τρία βασίλεια: ένα γήινο, ένα υπέργειο και ένα υποχθόνιο. Τα όρια μεταξύ τους είναι ρευστά, ιδίως σε μεταβατικές περιόδους όπως είναι η νύκτα και κυρίως η νύκτα της πρωτοχρονιάς, ή η μεταβατική περίοδος από τη μία εποχή του χρόνου στην άλλη. Η επαφή με θεούς και πνεύματα είναι ευκολότερη σε τέτοιες διαβατήριες περιόδους που είναι ανοικτά τα σύνορα μεταξύ των βασιλείων.

Εκτός αυτού, ανοικτές πύλες διπλής κατεύθυνσης υπάρχουν όλο το χρόνο σε ιδιαίτερα σημεία που βρίσκονται συνήθως στην ερημιά ή στο δάσος. Τέτοια σημεία μπορεί να είναι σχισμές σε βράχους, σπηλιές, πηγές, λίμνες, ξέφωτα ή κοσμικοί άξονες που συνδέουν τη γη με τον ουρανό, όπως τα πανύψηλα δέντρα ή τα ψηλά βουνά.

Ένας σαμάνος έπρεπε να γνωρίζει επακριβώς την τοπογραφία του υπέργειου και του υποχθόνιου βασιλείου. Έτσι μπορούσε να βοηθήσει παραπλανημένες ή αιχμάλωτες ψυχές ή να ανακαλύψει τα κακοποιά πνεύματα που προκαλούσαν συγκεκριμένες ασθένειες ή καταστροφές. Έπρεπε να μπορεί να συνοδεύει τις ψυχές των νεκρών και ιδιαίτερα να ανακουφίζει τις ψυχές εκείνων που έπεσαν θύμα φονικής επίθεσης ή δυστυχήματος.

Τέτοια ταξίδια στους άλλους κόσμους ενείχαν πάντοτε κινδύνους και θα ήταν αδύνατα χωρίς τη συνδρομή από τα πνεύματα βοήθειας και προστασίας που συντρόφευαν το σαμάνο όσο δρούσε με αυτήν την ιδιότητα. Στο χειρισμό των πνευμάτων αυτών όφειλε να επιδεικνύει επιδεξιότητα, συνεργατικότητα αλλά και πυγμή. Τα πνεύματα αυτά ήταν συνήθως πνεύματα της φύσης, κυρίως άγριων ζώων, και πότε-πότε επίσης ψυχές νεκρών σαμάνων. Τα συνηθέστερα σαμανικά ζώα στα οποία μπορούσε και ο ίδιος να μεταμορφωθεί ήταν η αρκούδα, τα αιλουροειδή, ο λύκος και ο αετός.

Όσο περισσότερα πνεύματα είχε υπό τον έλεγχό του ένας σαμάνος τόσο αυξάνονταν οι δυνατότητές του, καθώς κάθε πνεύμα είχε έναν δικό του τομέα γνώσης και δραστηριότητας.

Εάν ο σαμάνος ως χειριστής των πνευμάτων του ήταν ανεπιτυχής, αντιμετώπιζε προβλήματα τόσο με αυτά όσο και με την φυλή του. Άμα λ.χ. τα έστελνε σε παράτολμες αποστολές όπου υπερτερούσαν τα αντίπαλα πνεύματα (τα οποία είτε ήταν κακά πνεύματα είτε βοηθητικά πνεύματα ενός ισχυρότερου σαμάνου), κατά την επιστροφή τους περιποιώνταν αναλόγως τον απερίσκεπτο κύριό τους. Στην καλύτερη περίπτωση τον εγκατέλειπαν, οπότε έχανε τις ικανότητές του, στη δε χειρότερη τον βασάνιζαν, τον οδηγούσαν στην τρέλα ή στο θάνατο.

Εκτός αυτού, έχανε τις σαμανικές ικανότητες ή επιπλέον αρρώσταινε και πέθαινε, στην περίπτωση που αμελούσε να δείξει το δέοντα σεβασμό και λατρεία προς το πνεύμα που τον προστάτευε. Επίσης εάν παραμελούσε τα καθήκοντά του ή αμάρταινε κατά κάποιον τρόπο, τον εγκατέλειπε το προστατευτικό του πνεύμα. Συνήθως το πνεύμα αυτό – που ήταν ένα και μοναδικό τις περισσότερες φορές – ήταν θηλυκό και είχε ζωική μορφή, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις έπαιρνε επίσης ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά. Ονομαζόταν «μητέρα-ζώο» του σαμάνου, πράγμα που έχει οδηγήσει ορισμένους εθνολόγους να το συνδέσουν με μία αρχαία μητριαρχική οργάνωση της κοινωνίας.

Γεγονός είναι πάντως ότι η «μητέρα-ζώο» είχε μία εξαιρετικά προστατευτική και συμβιωτική σχέση με το παιδί-σαμάνο. Γιατί πριν καν γεννηθεί ο σαμάνος στη Γη, η ζωική μητέρα, εάν είχε τη μορφή πουλιού, τον έφερνε στη ζωή στον (άλλο) κόσμο μέσα σε ένα αυγό. Το αυγό το κλωσσούσε ύστερα σε μία φωλιά πάνω στο κοσμικό δέντρο. Εάν είχε τη μορφή ζώου, κυοφορούσε και γεννούσε την ψυχή του προκαταβολικά στον άλλο κόσμο. Έτσι αυτό το «παιδί» της «ζωικής μητέρας» έπαιρνε εξαρχής τις ιδιαίτερες πνευματικές ιδιότητές της και ήταν προορισμένο να γίνει σαμάνος. Φυσικά, λόγω αυτής της σχέσης, ο σαμάνος είχε συγγένεια «πρώτου βαθμού» με τα ζώα που συνιστούσαν την κύρια διατροφή της φυλής του. Η σχέση μητέρας-ζώου και παιδιού-σαμάνου ήταν τόσο στενή που εάν π.χ. η πρώτη έχοντας τη ζωική της μορφή πληγωνόταν από έναν κυνηγό, στο ίδιο σημείο του σώματος έπασχε επίσης ο προστατευόμενός της και πέθαινε εάν πέθαινε κι αυτή. Γι’ αυτόν το λόγο οι σαμάνοι της πρόσφεραν τροφή, ποτό και άλλες θυσίες. Μάλιστα σε Θιβέτ, Κορέα και Ιαπωνία την θεοποιούσαν και την λάτρευαν σε μικρά ειδικά ιερά. (Κλάους Μύλλερ)

Στις παραδοσιακές κοινωνίες δεν επέλεγε κάποιος να γίνει σαμάνος σαν να ήταν ένα είδους επάγγελμα. Απεναντίας, οι σαμάνοι έπρεπε να προσπορίζονται από μόνοι τους τα προς το ζην, όπως όλοι οι άλλοι γείτονές τους. Επιπρόσθετα όμως ήταν υποχρεωμένοι όποτε τους καλούσαν σε βοήθεια να παρατήσουν αυτοστιγμεί τις δικές τους εργασίες και να τρέξουν όπου είχαν ανάγκη τις υπηρεσίες τους. Εάν ένας σαμάνος το αρνιόταν, θα τιμωριόταν από τα βοηθητικά του πνεύματα. Συνεπώς εξαρχής οι σαμάνοι είχαν να αντιμετωπίσουν πολλές απαιτήσεις, δοκιμασίες και βάσανα, πράγμα το οποίο μόνο με αυστηρή αυτοπειθαρχία και μέγιστη αυτοθυσία ήταν δυνατό. Γι’ αυτόν το λόγο η θέση τους μέσα στην ομάδα δεν ήταν αξιοζήλευτη, ενώ συγχρόνως έπρεπε να διαθέτουν εξαιρετικές ικανότητες και ιδίως δεσμούς με τους άλλους κόσμους. Συνήθως ένας αποδημήσας σαμάνος όριζε το διάδοχό του επιλέγοντας τον πιο ενδεδειγμένο ανάμεσα σε όλα τα μέλη της φυλής. Στο διάδοχό του μετέδιδε τότε τις γνώσεις και τις ικανότητές του και γινόταν στο εξής το προστατευτικό του πνεύμα. Όπου όμως ο σαμανισμός δεν ήταν κατά κάποιον τρόπο κληρονομικός, η κλήση ενός νέου σαμάνου προερχόταν από ένα ή περισσότερα πνεύματα.

Τα παιδιά που προορίζονταν να γίνουν σαμάνοι έδειχναν από νωρίς ιδιαίτερη νευρικότητα και βαρυθυμία, σαν να βρίσκονταν διαρκώς υπό ψυχολογική πίεση. Ως επί το πλείστον η κλήση ερχόταν στη διάρκεια της εφηβείας, αν και ήταν δυνατή και πολύ αργότερα.

Η «επίσημη» κλήση γινόταν – όπως έχει καταγραφεί παντού ανά τον κόσμο – μέσω ενός ονείρου ή οράματος όπου το πνεύμα ή τα πνεύματα, συνήθως με μορφή ζώου, διέτασσαν τον υποψήφιο να γίνει σαμάνος. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο υποψήφιος αντιστεκόταν στην κλήση αυτή, επειδή γνώριζε τα βάσανα που τον περίμεναν, αλλά εις μάτην. Τα πνεύματα τον πίεζαν, τον απειλούσαν, τον ταλαιπωρούσαν, τον κτυπούσαν και τον βασάνιζαν μέχρι να ενδώσει. Η μαρτυρική αυτή περίοδος που ήταν γνωστή με το όνομα «αρρώστια των σαμάνων», μπορούσε να κρατήσει για χρόνια, ώσπου να λυγίσει η αντίσταση του υποψήφιου σαμάνου. Εάν παραταύτα επέμενε να αντιστέκεται, τον περίμενε είτε η παραφροσύνη διά βίου είτε ένας μαρτυρικός θάνατος.

Αντίθετα η αποδοχή της κλήσης τον απάλλασσε από τα μαρτύρια. Τα πνεύματα που τον είχαν επιλέξει στη συνέχεια του δίδασκαν όλα τα απαραίτητα για το μελλοντικό του λειτούργημα. Αργότερα τα ίδια αυτά πνεύματα θα γίνονταν οι βοηθοί του.

Σε ορισμένες φυλές π.χ. στην αμερικανική ήπειρο και στην Ινδονησία, υπήρχαν υποψήφιοι που ήθελαν με δική τους πρωτοβουλία να γίνουν σαμάνοι. Για το σκοπό αυτόν αποσύρονταν στην ερημιά ως ασκητές όπου υποβάλλονταν σε νηστεία και αυτοτιμωρία ώσπου, ίσως μετά από χρόνια, να τους δεχτούν τα πνεύματα ως μαθητευόμενους σαμάνους. (Κλάους Μύλλερ)

Μετά από την ολοκλήρωση της μαθητείας του ο σαμάνος ήταν έτοιμος να προσφέρει τις υπηρεσίες του σε όποιον τις ζητούσε. Ωστόσο σε ορισμένες περιοχές του κόσμου τον περίμενε μία δεύτερη, βαθύτερη μύηση. Αυτή κατά κανόνα κρατούσε τρεις μέρες και στη διάρκειά της ο σαμάνος αρρώσταινε και βυθιζόταν σε κώμα. Σε ένα είδος ονειρικού οράματος βίωνε την απαγωγή του στον κάτω κόσμο και το σωματικό του διαμελισμό. Αυτουργοί ήταν συνήθως τα ίδια πνεύματα που τον είχαν επιλέξει και διδάξει ως τότε.

Τον τελετουργικό αυτό θάνατο ακολουθούσε κατόπιν, εξίσου τελετουργικά, η αναγέννηση και το αποτέλεσμα ήταν η ριζική μεταμόρφωση του μυημένου. Στη συνέχεια παρέμενε στον κάτω κόσμο όπου τα πνεύματα-τελεστές τον εισήγαγαν ακόμη βαθύτερα στα μυστικά του λειτουργήματός του. Με τη λήξη αυτής της μυητικής περιόδου τα πνεύματα άφηναν την ψυχή του πάλι ελεύθερη να γυρίσει στον πάνω κόσμο και το γήινο σαρκίο του ανένηφε. Όμως ο σαμάνος είχε γίνει πλέον ένας εντελώς νέος άνθρωπος. Αναφέρεται ότι οι πραγματικά μεγάλοι σαμάνοι είχαν δύο και τρεις φορές αυτήν τη φαντασίωση-εμπειρία σωματικού διαμελισμού (Schamanismus). Υπήρχαν και άλλοι παρόμοιοι τύποι μύησης, όμως η παραπάνω ήταν η πιο διαδεδομένη.

Μετά τη μύηση ο σαμάνος άλλαζε προσωπικότητα και έδειχνε σθένος, αταλάντευτη θέληση και πλήρη κυριαρχία του εαυτού του. Μέσω της εμπειρίας της αναγέννησης συγγένευε πλέον με τα πνεύματα, καθότι μεταμορφωνόταν πνευματικά σε ένα διττό ον, μισό πνεύμα και μισό άνθρωπος, που κατείχε ιδιότητες της μίας και της άλλης φύσης. Το κύριο νέο χάρισμα της διπλής φύσης ήταν η εξωαισθητηριακή αντίληψη, χάρη στην οποία ανέπτυσσε υπερφυσικές ψυχικές δυνάμεις όπως η πρόγνωση, η τηλεπάθεια, η τηλεκίνηση, η ψυχομετρία, η διαίσθηση κ.τ.ό.

Το άλλο απότοκο της συγγενικής σχέσης με τα πνεύματα, ήταν ο ζωομορφισμός, η ικανότητα να μεταμορφώνεται κατά βούληση σε ζώο.

Η μακρόχρονη προετοιμασία και μαθητεία, η επίπονη μύηση, μαρτυρούν πόσο πολυσύνθετο και δύσκολο ήταν το έργο του σαμάνου γιατί είχε να κάνει με τα βασικότερα, ζωτικότερα προβλήματα της ζωής των ανθρώπων. Την ικανότητά του να τα λύσει έπρεπε να την αποδείξει ο σαμάνος τελώντας την εκάστοτε ειδική τελετουργία. Πριν από την τελετουργία, είχε ήδη προηγηθεί μία καθαρτήρια προετοιμασία. Παραδείγματος χάριν ο σαμάνος νήστευε μία ή περισσότερες μέρες, απείχε από τις κοσμικές εργασίες και από τη σεξουαλική δραστηριότητα. Επιπλέον, σε πολλές κουλτούρες, έκανε ένα εξαιρετικά καυτό καθαρτήριο ατμόλουτρο, όπου δοκιμαζόταν η αντοχή του. Επίσης το χώρο της τελετής τον λιβάνιζε επιμελώς για να καθαρθεί.

Για την καθαυτό τελετουργία έβαζε σε χρήση τα κατάλληλα εξωτερικά μέσα που προκαλούσαν αλλοιωμένη ψυχική κατάσταση. Τέτοια μαγικά μέσα ήταν η εντυπωσιακή μεταμφίεση, η μάσκα, η μιμική, η εισπνοή ψυχεδελικών φυτών, το τραγούδι, ο χορός, το παίξιμο του ιερού τυμπάνου ή κροτάλων που με τον επαναλαμβανόμενο ρυθμό τον οδηγούσε σε έκσταση.

Πολλές φορές η εισπνοή του καπνού ή γενικά η χρήση ψυχεδελικών φυτών ενίσχυε την παραπάνω διαδικασία. Πάντως η χρήση των παραισθησιογόνων αφορούσε κυρίως το χώρο της κεντρικής και νότιας Αμερικής, όπου ή ίδια η φύση πρόσφερε τα μέσα. Κλινικά πειράματα που έγιναν με τέτοια φυτά πράγματι έδειξαν όλο το φάσμα των σαμανικών αντιδράσεων. Αυτές συνήθως αρχίζουν με τρέμουλο και δύσπνοια, ακολουθεί η ευφορική αίσθηση ότι η ψυχή είναι παντοδύναμη και πετά ελεύθερη, και τέλος έπονται πόνοι και τρομακτική εξάντληση.

Ωστόσο ακόμη και στην αμερικανική ήπειρο όπως παντού αλλού, η διαδεδομένη αντίληψη ήταν πως ο πραγματικά μεγάλος σαμάνος δεν χρειαζόταν παραισθησιογόνες ουσίες. Σε αυτόν αρκούσε η δική του δύναμη θέλησης και η ικανότητα αυτοσυγκέντρωσης.

Πολλές φορές, πριν προχωρήσουν στον καθαυτό σκοπό της τελετουργίας, το ταξίδι της ψυχής στους άλλους κόσμους, οι σαμάνοι πρόσφεραν στο κοινό τους εντυπωσιακά δείγματα των ικανοτήτων τους. Μόλις έφθαναν στο πρώτο στάδιο της έκστασης, γίνονταν αναίσθητοι στο φυσικό πόνο. Τότε κατά προτίμηση χόρευαν με γυμνά πόδια στα πυρωμένα κάρβουνα της φωτιάς όπως οι Αναστενάρηδες, έπαιρναν πυρωμένα σίδερα με τα χέρια τους και τα έβαζαν στο στόμα, κατάπιναν βέλη, έχωναν στο σώμα τους μαχαίρια και σπαθιά κ.τ.ό. χωρίς την παραμικρή φυσική βλάβη, όπως έχουν διαβεβαιώσει γιατροί που υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες. Μάλιστα οι σαμάνοι της Σιβηρίας ήταν ακόμη πιο εντυπωσιακοί. Έκαναν να χιονίσει μέσα στη σκηνή ή έκοβαν το κεφάλι τους, το ακουμπούσαν δίπλα τους και ύστερα το τοποθετούσαν πάλι στη θέση του. Με τις εγγαστριμυθικές τους ικανότητες άφηναν τα πνεύματα να μιλήσουν από μέσα τους με διαφορετικές φωνές κ.ο.κ. (Schamanismus).

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σαμάνοι, τουλάχιστον οι καλύτεροι εξ αυτών, διατηρούσαν σε όλη τη διάρκεια της έκστασης τον έλεγχο του εαυτού τους και των δρώμενων. Εκείνοι διηύθυναν τα πνεύματα-βοηθούς, χωρίς να γίνονται υποχείριά τους, όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις κατοχής από ξένα πνεύματα. Αντίθετα, είχαν μία σχέση συνεργασίας μαζί τους, αλλά και με το κοινό τους, με το οποίο κρατούσαν ακόμη και κατά την έκσταση την επαφή. Όταν τελείωνε η αποστολή τους, είτε με επιτυχία είτε όχι, καλούσαν συνειδητά την ψυχή τους να επιστρέψει στο σώμα της. Η ψυχή χρειαζόταν τότε ώρες ή και μέρες να συνέλθει από την καταπόνησή της.

Σε ορισμένες κουλτούρες μάλιστα οι τελετουργίες των σαμάνων έπαιρναν ακόμη πιο ακραίες μορφές. Έτσι στο λήμμα για τις αυτόχθονες βορειοαμερικανικές θρησκείες του Θρησκειολογικού Λεξικού διαβάζουμε για τους σαμάνους των Ινδιάνων από τις κεντρικές πεδιάδες της Αμερικής ότι κρεμασμένοι με σιδερένια άγκιστρα, περασμένα στο ίδιο τους το δέρμα, από ένα μεγάλο περιστρεφόμενο τροχό, οι άνδρες υπέμεναν φοβερούς φυσικούς πόνους με σκοπό να βρεθούν πλησιέστερα στο Μεγάλο Πνεύμα.

Οι πολύπλευρες και εξουθενωτικές απαιτήσεις των καθηκόντων των σαμάνων προϋπέθεταν ότι διέθεταν έναν πολύ δυνατό χαρακτήρα, μεγάλες ψυχικές αντοχές, αυτοπειθαρχία, έναν υψηλότερο του μέσου όρου βαθμό νοημοσύνης και αυτοσυγκέντρωσης, καθώς και ευελιξία.

Άλλωστε γι’ αυτούς τους λόγους τους είχαν επιλέξει ή έστω αποδεχτεί τα μυητικά πνεύματα, τα οποία αποτελούσαν μέρος της παραδοσιακής κουλτούρας τους.

Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι τα βοηθητικά και προστατευτικά πνεύματα των σαμάνων εμφανίζονται παγκοσμίως με ζωόμορφα χαρακτηριστικά, τα οποία μιμούνται και οι ίδιοι στις τελετουργίες τους. Το γεγονός αυτό συνιστά άλλη μία απόδειξη ότι ο αυθεντικός σαμανισμός μπορεί να υπάρξει μόνο στα αυθεντικά πολιτισμικά του πλαίσια, δηλαδή σε κυνηγοσυλλεκτικές φυλές ή σε κοινωνίες που έχουν έναν ιδιαίτερο θρησκευτικο-πνευματικό δεσμό επιβίωσης με το φυσικό τους περιβάλλον.

Αυτό είναι ένα βασικό γνώρισμα του σαμανισμού σε όλον τον κόσμο, έστω κι αν κατά τόπους προσλαμβάνει επίσης ειδικά τοπικά χαρακτηριστικά. Το άλλο βασικό κοινό στοιχείο είναι η πίστη ότι οι κόσμοι των αόρατων οντοτήτων, των ανθρώπων και των φυσικών όντων αλληλοδιαπλέκονται σε όλο τους το φάσμα και ότι οι πρώτες έχουν τον κατευθυντήριο ρόλο σε αυτήν τη σχέση. Από αυτήν την πίστη προκύπτει η μεσολαβητική λειτουργία των σαμάνων ανάμεσα στους παράλληλους κόσμους.

Άλλωστε σύμφωνα με τη μυθολογία πολλών λαών οι σαμάνοι ήταν ένα δώρο που έδωσαν στους ανθρώπους οι θεότητες που δημιούργησαν τον κόσμο. Επειδή αυτές είχαν κάνει πολλά λάθη και παραλείψεις ή είχαν υποσκελιστεί από τον trickster, μια ανταγωνιστική θεότητα που εξαπατούσε τις υπόλοιπες, για να επανορθώσουν τα κακώς κείμενα, έστειλαν τους σαμάνους. Η σκέψη των πρωτόγονων λαών έτσι μόνο μπορούσε να εξηγήσει το θάνατο, τις ασθένειες αλλά και όλα τα δεινά της ανθρώπινης ύπαρξης. Έτσι οι σαμάνοι στην ουσία ενσάρκωναν ένα είδος θεϊκών απεσταλμένων και λειτουργούσαν ως πνευματικοί ταγοί, προστάτες και θεραπευτές των μελών της ομάδας τους. Εκτός αυτού, ήταν οι συμφιλιωτές-μεσολαβητές υπέρ των ομοφύλων τους, όταν εκείνοι ανομούσαν κατά του φυσικού ή του αόρατου περιβάλλοντός τους, με αποτέλεσμα να τιμωρούνται με λιμούς, επιδημίες, φυσικές καταστροφές κ.λπ. Εξευμενίζοντας τα προσβεβλημένα πνεύματα, οι σαμάνοι επανέφεραν την αρμονία στη διαταραγμένη σχέση και έτσι εξασφάλιζαν την επιβίωση της φυλής. (Schamanismus).

Η προέλαση του σύγχρονου πολιτισμού έβαλε τον σαμανισμό στο περιθώριο ως ένα αναχρονιστικό φαινόμενο. Επιπλέον οι εκκλησίες βρέθηκαν αντιμέτωπες με τους σαμάνους κατά τον εκχριστιανισμό πολλών λαών, με αποτέλεσμα να τους στιγματίσουν ως «συνεργάτες του διαβόλου».

Μάλιστα στη Σιβηρία για ένα διάστημα είχαν κάψει μερικούς στην πυρά. Συχνά επίσης οι κρατικές αρχές (ιδιαίτερα οι αποικιοκρατικές, αλλά και η Κίνα και η Σοβιετική Ένωση) προέβησαν σε διωγμούς και εκκαθαρίσεις σαμάνων με την κατηγορία της μαύρης μαγείας ή της εξέγερσης κατά του κράτους. Ο άδηλος λόγος ήταν ότι οι σαμάνοι αποτελούσαν το σύμβολο της αντίστασης κατά του εκσυγχρονισμού, καθώς ήταν οι θεματοφύλακες παρωχημένων, αρχαϊκών μορφών κοινωνικής οργάνωσης και ιδεολογιών.

Τις τελευταίες δεκαετίες το κλίμα αυτό έχει αναστραφεί. Οι εθνολόγοι ασχολούνταν ανέκαθεν με το σαμανισμό, ωστόσο η παγκόσμια άνθιση του αποκρυφισμού που συνοδεύει το New Age έκανε το σαμανισμό να είναι της μόδας.

Όχι μόνο στις χώρες όπου υπήρχαν παραδοσιακά σαμάνοι αλλά – και κυρίως – στο δυτικό κόσμο οι σαμανικές τεχνικές έχουν γίνει δημοφιλείς.

«Παραδοσιακοί» σαμάνοι της παλαιάς σχολής και μοντέρνοι «σαμάνοι των πόλεων» προσφέρουν στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις έναντι αδράς αμοιβής τις υπηρεσίες τους σαν θεραπευτές, μάγοι ή εκπαιδευτές μιας νέας γενιάς ατόμων που θέλουν να γίνουν σαμάνοι από χόμπι, καπρίτσιο ή ιδιοτέλεια.

Ο καθηγητής της εθνολογίας στο πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης Κλάους Μύλερ, στο βιβλίο του οποίου στηρίχτηκε ως επί το πλείστον το παρόν κεφάλαιο, σχολιάζει ως εξής την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το σαμανισμό: «Πρόκειται για μία ψευδή αναγέννηση. Οι σαμάνοι επιστρέφουν μεν, αλλά σε έναν άλλον κόσμο και όχι σε εκείνον που ήταν ο δικός τους από παλιά. Τα πνεύματα που επικαλούνταν έχουν αποσυρθεί και κρυφτεί στα βάθη της τάιγκα. Παλαιότερα ήταν πρόθυμα να βοηθήσουν τους σαμάνους στα καθήκοντά τους, αλλά αυτά τα καθήκοντα ανήκαν σε αρχαϊκές κουλτούρες που εξαφανίστηκαν. Πολύ πιθανόν, σήμερα να είναι άλλα τα πνεύματα που επηρεάζουν τους «σαμάνους», που τους παίρνουν στην κατοχή τους ή ίσως και δέχονται να τα εξουσιάσουν.

Αλλά είναι εμφανές ότι τούτα τα πνεύματα δεν διαθέτουν πια τη δύναμη να τους μεταμορφώσουν εκ θεμελίων. Όμως παλαιότερα αυτή η μεταμόρφωση έδινε στους προκατόχους των σαμάνων την ικανότητα να μεσολαβούν ανάμεσα στους ανθρώπους και στις πνευματικές δυνάμεις, όποτε υπήρχε ανάγκη και η ύπαρξη των πρώτων κινδύνευε. Οι σημερινοί σαμάνοι δεν έχουν πια το δικαίωμα να μιλούν στο όνομα των σαμάνων και έχουν χάσει κάτω από τα πόδια τους το έδαφος πάνω στο οποίο στηρίζονταν οι παλαιότεροι. Οι σημερινοί σαμάνοι δεν βρίσκονται όπως βρίσκονταν εκείνοι στην καρδιά της κοινότητάς τους, δεν υποφέρουν ούτε πεθαίνουν πια για χάρη της. Απλώς μοιράζονται την ίδια πελατεία με τους αποκαλούμενους «σαμάνους των πόλεων» και άλλους αυτόκλητους «θεραπευτές» στο περιθώριο σύγχρονων κοινωνιών που είναι ξένες γι’ αυτούς».

Ο αυθεντικός σαμανισμός μπορεί να έχει σήμερα σε συντριπτικό βαθμό πεθάνει, όμως πολυάριθμα στοιχεία του έχουν επιβιώσει στις ανατολικές θρησκείες – όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια του βιβλίου – και κυρίως στο λεγόμενο κίνημα της Νέας Εποχής, όπου καταβάλλεται εκ νέου προσπάθεια να αναβιώσουν αν και σε μεταλλαγμένη μορφή.

Αφιερωμένο στη μνήμη του φίλου μας Paolo da Silva,

ενός σύγχρονου Βραζιλιάνου “σαμάνου”, του οποίου τα

βοηθητικά πνεύματα τον οδήγησαν στη σχιζοφρένεια.